Bali, juni 2015

Op 14 juni 2015 ben ik naar Schiphol vertrokken.

14 juni 2015 Vertrek vanaf Schiphol.
Mijn reis naar Bali begon eigenlijk heel erg ongelukkig. Al snel nadat Leo en ik afgesproken hadden om samen naar Bali te gaan moest ik mijn paspoort verlengen. Ik wist dat mijn oude verlopen was, maar ik kon het nergens vinden. Ik dacht dat ik het was verloren of per ongeluk met een tasje had weg gegooid en ik heb dus een nieuw aangevraagd. Het oude was 24 maart 2014 verlopen. Het nieuwe was geldig van 23 januari 2015 tot 23 januari 2025. Volledig onverwacht vond ik op enig moment mijn oude paspoort terug en ik gooide het, zonder na te denken, boven op mijn nieuwe paspoort. Bij de paspoortcontrole op Schiphol bleek ik mijn oude paspoort bij met te hebben dat dus reeds lang verlopen was. Gelukkig had ik nog voldoende tijd om terug naar Zoetermeer te rijden en het nieuwe paspoort op te halen. Het was een zondag en niet druk op de weg. Nog net op tijd terug om opnieuw te kunnen inchecken. We zitten vrijwel achterin het vliegtuig. Ik zit naast een dikke vent die tijdens zijn slaap steeds meer naar mij toe rolt. Heel vervelend. Gelukkig is hij na Singapore verdwenen.
Rest van de reis verloopt zonder ongemakken. Tony, een taxichauffeur die Leo van zijn vorige bezoeken goed kent staat op het vliegveld al op ons te wachten en brengt ons in een klein kwartiertje naar ons hotel in Kuta. Daar kijken we even rond bij het hotel en gaan vroeg naar bed.

Het weer op Bali
In het droge seizoen dat tussen de maanden april en september valt, krijgt Bali de meeste bezoekers, al zijn de temperaturen dan slechts een klein beetje hoger dan in de rest van het jaar. Ook in het droge seizoen kan het op Bali af en toe regenen en de lokale bevolking is soms verbaasd hoe droog het regenseizoen kan zijn en hoe regenachtig het droge seizoen kan zijn. Tijdens het regenseizoen, meestal van oktober tot maart, wordt het op Bali rustiger. Het centrale berggebied van Bali is meestal koeler en er valt ook meer regen dan in de lagere kustgebieden. Vooral ’s nachts kunnen de temperaturen dan dalen tot 15 graden in hoger gelegen gebieden en in de buurt van de vulkanen. Het zuidelijke schiereiland Bukith heeft over het algemeen minder regen dan de rest van het zuiden van Bali (Kuta, Legian, Seminyak, Denpasar). Bron: (klik)

16 juni 2015
Onze eerste dag op Bali hebben we ons een klein beetje verslapen. Leo’s verzoek om ons middels een “wake-up call” op tijd te wekken is kennelijk niet doorgekomen, maar we zijn gelukkig nog ruim op tijd voor het ontbijt. Rond tien uur vertrekken we met Tony naar Groothandel Pt. Dinar, Darum Lestari Export in Kuta Utara. Die doet volgens het reclamebord in “Live Marine tropical fish, coral, invertebrate, other” en ook in “Mariculture Coral en Artificial Rock”. In de ontvangsthal staat een zeewaterbak waarvan wij vinden dat die best wat fraaier zou mogen worden ingericht om een betere eerste indruk te geven.

 

 

 

 

 

Zo op het eerste gezicht is het geen groot bedrijf. Eenmaal binnen loop je van de ene hal in de andere en blijkt het best groot te zijn met een flinke voorraad levend materiaal. Op zee hebben ze een soort “kweekgebied” waar ze koralen splitsen en onder natuurlijke omstandigheden opkweken tot voor hun handel bruikbare formaten. Leo koopt hier een flinke partij zeedieren in en deze zullen de volgende dag al verzonden worden waardoor ze donderdag al in Delft in de zaak kunnen zijn. Ik vraag of ik er mag fotograferen en dat vindt men geen probleem. Het lastige is dat er geen sprake is van schone ruiten en dat het meeste materiaal via het wateroppervlak gefotografeerd moet worden.

Er is een enorm assortiment vissen en lagere zeedieren aanwezig en alle bakken zijn voorzien van stromend zeewater. Centraal is er een enorme eiwitafschuimer in het systeem geplaatst en zijn er de nodige filterbakken te zien. Hoewel de technische installatie eenvoudig en minimaal is, heb ik zeker de indruk dat deze heel functioneel is. Alle dieren, hoewel soms per stuk in erg kleine bakjes opgesloten, zien er levendig en gezond uit. Her en der loopt er personeel dat druk doende is dieren in en uit te pakken, maar iedereen is vriendelijk en laat mij mijn gang gaan bij het fotograferen.

Gevonden op het Internet: Underwater Indonesia: Marine Biodiversity 

Leo stelt voor om ’s middags naar de “vogeltjesmarkt” in Denpassar te gaan om te kijken hoe de dierenhandel daar verloopt. Hij was er al eerder geweest en waarschuwde niet te schrikken van de taferelen die we daar mogelijk zouden aantreffen. Achteraf viel dat eigenlijk best mee. Hoewel er natuurlijk wel het een en ander aan te merken valt op hoe dieren daar worden aangeboden. Toch moet je wel voorzichtig zijn met het oordelen over situaties die wij bezien in het licht van onze eigen cultuur en ontwikkeling. Door de band genomen worden de dieren goed verzorgd. Ze worden uit de zon gehouden en van voldoende water en voedsel voorzien. De handelaren hebben er ook geen belang bij dat hun handelswaar het af laat weten en regelmatig zie je dat ze zorg hebben voor hun dieren. Natuurlijk word je niet vrolijk wanneer je jonge aapjes aan korte kettinkjes aan een kooi vastgehaakt ziet zitten.

Ook is het bedenkelijk wanneer je een man met een vogel in de hand reclame hoort maken voor dit dier en je realiseert je dat in elk van die dichtgedraaide zakjes een dergelijke vogel zal zitten.

De meeste dieren zitten naar onze Europese begrippen veel te klein gehuisvest. Wanneer jij je echter realiseert waar de mensen op Bali vaak zelf wonen, dan weet je dat hun huisvesting in Nederland de hier gestelde normen niet zouden halen. Je zag er de meest uiteenlopende tropische vogeltjes, van diamantduifjes tot brilvogeltjes, kippen en hanen, tot agapornis soorten. Vrolijk van kleur, maar ook bedenkelijk zijn de in felle uiteenlopende kleuren gesproten of gedompelde kuikentjes die er her en der worden aangeboden. Een heuse aquariumwinkel heeft diverse labyrintvissen, Betta’s, discusvissen, koi, albino Barbus schwanefeldii en ook een jonge rode Arowana. Een reptielenzaak heeft buiten een gezonde goed uitziende groene leguaan te koop en binnen diverse slangen, waaronder een mangrove slang, een jonge Boa constrictor, een balpython en ook een paar soorten die ik niet eens ken.

Er is weinig verschil met de terraria waarin ze in Nederland door de handel worden aange-boden. Heel vreemd vond ik een grote bak met gekookte witte rijst met daarin een enorme hoeveelheid krioelende mieren. Kennelijk voor hier ook een diervoeder. Een paar winkeltjes verder stond ik deze bijtende mieren nog steeds van me af te schudden. Aandoenlijke hondjes en katjes en daarnaast weer Loeaks en eekhoorns. Een bonte verzameling van allerlei dieren. Mijn speciale aandacht werd getrokken door de opvallende hanenkooien, zoals ik die ken van mijn houtsnijwerken in Nederland. Natuurlijk had ik daar ook wel al plaatjes van gezien, maar leuk om ze hier in “levende lijve” te zien en te kunnen fotograferen. In de loop van de vakantie zou ik deze nog vele malen vaker tegenkomen.

Eind van de middag zijn we teruggegaan naar het hotel en hebben we daar nog een poosje bij het zwembad gezeten en met andere Nederlan-ders gezellig gekeuveld over van alles en nog wat.

’s Avonds hebben we bij een Sea Food restaurant gegeten,

een restaurant waar je onder 1 dak allerlei verschillende soorten eten kunt bestellen waaronder vis, kreeft, krab of garnaal die je in levende lijve kunt aanwijzen en bestellen en die dan ter plekke voor je wordt schoongemaakt en bereid. Daarnaast kan je hier ook Indisch, Chinees, en ook een hamburger met frietjes bestellen. Ik heb er die avond zelf een zeebaars (Grouper baars) gegeten, die me (sorry) uitstekend heeft gesmaakt.

17 juni 2015
Leo en Robin willen naar het Olifantenpark, terwijl ik er voor kies om naar Ubud te gaan. Ik wil daar graag verschillende galerieën met houtsnijwerken bezoeken. Eigenlijk hadden we er al voor gekozen om met verschillende taxi’s te gaan. Wanneer we dat ’s morgens met Tony bespreken dringt hij er op aan gewoon met hem mee te gaan. Volgens hem zit het allemaal zo’n beetje op dezelfde route en is het niet nodig om elk afzonderlijk te gaan. Dat blijkt achteraf toch een beetje een vergissing. Om te beginnen brengt Tony ons eerst naar een dierentuin in plaats van naar het olifantenpark. Dat kost al extra tijd en dus moet hij verder naar het olifantenpark. Dat is gelukkig niet zo ver weg van de dierentuin. Wij zetten Leo en Robin daar af en ik ga met Tony op weg naar Ubud. Onderweg maken we eerst nog een tussenstop bij de olifantentempel Goa Gajah Bedulu.

Goa Gajah oftewel de Olifantengrot is gelegen in het zuidwesten van het plaatsje Bedulu, vlakbij Yeh Pulu reliëf, zo’n 6 kilometer vanaf het centrum van Ubud. Deze grot werd pas in 1923 voor het publiek opengesteld en was tot die tijd eigenlijk enkel bekend aan de plaatselijke bevolking en aan de vleermuizen. De badplaats daar werd pas in 1954 ontdekt tijdens archeologisch onderzoek door Mr Krijgsman en werd daarna gerestaureerd. Er was een tempel overheen gebouwd, die moest worden verplaatst naar de huidige locatie. De tempel dankt haar naam Pura Taman aan de bron en de vijver.

De hoofdattractie is een zeven meter diepe grot in de vorm van de hoofdletter T. De grot zelf is uitgehakt uit de harde steen van de riviervallei. De belangrijkste figuur daar is uitgehakt bevindt zich bij de ingang van de grot: een Barong gezicht met grote vingers aan beide zijden van de ingang. Daarnaast bladeren en bloemen en wat afschrikwekkende figuren. Enkele van de vertrekken in de wanden van de grot werden gebruikt als meditatie- of als slaapvertrekken. Tegenwoordig worden deze ruimtes gebruikt als offerplaatsen wanneer er daar ceremonies plaatsvinden. Aan het eind van de linkerkant van de grot bevindt zich een Ganesha beeld. Ganesha wordt beschouwd als de “God van de kennis”. Aan de andere kant aan het eind van de grot bevinden zich drie “lingga’s”, gewijd aan de drie belangrijkste goden op Bali: Brahma, Wisnu en Shiva. Van hen zijn er nog drie beelden (hoofd en gezicht) uitgehouwen in de centrale wand van de grot.

Drie andere beelden van Ganesha, demonen en Men Brayut, een legendarische dame met haar geliefde kinderen, zìjn te vinden op een hoog gebouw aan de linkerkant van de ingang van de grot. Deze beelden zijn naar schatting 1.000 jaar oud. In het midden van het tempelcomplex, tegenover de grot is een badplaats, die overigens niet meer door de lokale bevolking wordt gebruikt. De hoekfiguren in het badcomplex lijken sterk op die welke ook in India worden gevonden. In het zuidelijk deel van het complex vindt men trappen die naar een lager deel van de vallei leiden en waar een zittende Boeddha zonder hoofd kan worden bewonderd. Het is hier duidelijk dat er nauwe verwantschap bestaat tussen het Hindoeïsme en het Boeddhisme.

Na dit bezoek vraag ik Tony om mij in Ubud naar een goede houtsnijwerkengalerie te brengen. Hij brengt mij naar de galerie: Gajah Bali Gallery. Ik word er uitermate vriendelijk ontvangen en rondgeleid door een van de medewerkers. Ik verbaas mij over de grootte van deze galerie. Er zijn meerdere toonzalen, de houtsnijwerken zijn van geweldige kwaliteit, maar de prijzen gaan mijn budget ver te boven. Toch blijft de man vriendelijk, ook wanneer ik hem vertel dat ik waarschijnlijk enkel kom kijken en geen potentiële koper ben. Hij vertelt mij dat de tijd om een niet al te groot kwalitatief goed beeld te maken zomaar enkele maanden bedraagt, terwijl over de veel grotere beelden vaak wel ruim een jaar en soms meerdere jaren wordt gedaan. Buiten op de stoepen rondom het gebouw zitten de houtbewerkers aan hun werkstukken te werken. Ik vraag nogmaals of ik foto’s mag maken en daar hebben de mannen geen bezwaar tegen. Mijn gids van de galerie overhandigt mij het visitekaartje van het bedrijf waartop staat dat de directeur I Ketut Sumertajaya is.

Na dit beperkte bezoek aan Ubud en deze galerie, moeten we terug om Leo en Robin op te halen Die vinden we probleemloos en vlot terug bij de ingang van het olifantenpark. Ze blijken het prima naar hun zit hebben gehad en we gaan terug naar Kuta. Ergens op de terugweg stoppen we nog  bij Kopi Luwak, waar we thee kunnen proeven en ook een kop Loewak koffie geserveerd krijgen. Op het terrein staan diverse kooien met Loewaks. Omdat het van nature nachtdieren zijn zit er weinig beweging in de dieren. Bij deze “tuin” hoort ook een winkeltje waar alle theesoorten en nog veel meer dan we geproefd hebben kunnen worden gekocht. Zowel Leo als ik vinden de Loewak koffie veel te sterk en te “drabberig”. Maar goed, je moet het wel eerst proeven om tot die conclusie te kunnen komen.

Kopi Luwak is omstreden. Traditioneel gaan mensen in Indonesië en de buurlanden het oerwoud in om de uitwerpselen van de luwak te verzamelen, te reinigen en te verkopen. Maar door stijgende vraag naar deze koffie worden luwaks steeds vaker gevangen en in kooien opgesloten. De schuwe, omnivore nachtdieren zijn dan niet alleen hun vrijheid kwijt, ze krijgen ook een eenzijdig en dus ongezond dieet van enkel koffiebessen. De opgesloten dieren lijden aan stress: ze ijsberen en verwonden zichzelf vaak. WSPA heeft geen bezwaar tegen Kopi Luwak, mits die koffie afkomstig is van vrije civetkatten. Het opsluiten van wilde dieren wordt beschouwd als mishandeling.

18 juni 2015
Vandaag gaan Leo en Robin terug naar de groothandel om te kijken of het allemaal goed is gegaan met de bestelling en om met de eigenaar de zee op te gaan om daar het kweekgebied te bekijken. Ik kies er voor om terug te gaan naar Ubud om daar nog enkele galerieën te bezoeken. Omdat Tony meegaat naar de groothandel adviseert Leo mij om met een andere chauffeur, Putu Suena, op pad te gaan. Putu is een jonge vent en een echte Balinees. Hij is van Hindoestaanse afkomst, in tegenstelling tot Tony, die moslim is. Omdat ik hier toch voor de Hindoestaanse cultuur ben, vind ik dat wel een prima overstap.

Mas is het dorp van de houtbewerkers. Hier wonen de oude Balinese meester snijders en hun meesterwerkstukken worden tentoongesteld in de kunstgalerieën. Juwelen, merendeels zilver en goud, worden van oudsher vervaardigd door een groep gespecialiseerde kunstenaars op dat gebied, de Pande Bratan. Zij worden geacht te zijn begiftigd met magische krachten. De beste winkels op dit gebied zijn te vinden in het dorp Celuk. Ze zijn tegenwoordig ook te vinden in Ubud, Kuta en Sanur.

Wie een gróte verscheidenheid aan houtsnijwerken zoekt kan dus terecht in het dorp Mas, o.a. bij Manis Art Shop. I Nyoman Tekek is de oprichter van dit bedrijf. Hij is een van de beste houtbewerkers in dit dorp. Zijn creativiteit stamt al vanaf zijn kindertijd en tot 1971 bouwde hij aan een kunstwinkel die garant staat voor hoge kwaliteit. zijn winkel staat bomvol met beelden, variërend van grote tot kleine werken, klassieke, traditionele tot hedendaagse stijl. Je kunt er beelden kopen die gemaakt zijn van zachte houtsoorten tot en met de hardere en dus ook duurdere soorten zoals ebbenhout, sandelhout, hibiscus, mahony krokodilhout en andere soorten.

Na dit bezoek stopt chauffeur Putu bij het centrum van Ubud om mij een tempel die van de koning is geweest te laten zien. Putu laat mij uit de auto op een plaats die mij noopt om via een soort steegje achter het complex langs naar de hoofdingang te lopen, alwaar in de gebruikelijke entree moet betalen om het terrein te mogen betreden. Bij de ceremoniële tempels moet ik meestal een sarong dragen, maar hier is dat kennelijk niet verplicht. Het is druk bij dit complex. Er zijn veel Chinese, Japanse en Australische toeristen. Ook hoor ik meerdere keren Nederlands spreken.

Alles met elkaar is het een heel mooi complex met mooie en goed onderhouden tuindelen. Alles is fris groen en de tempeldelen zijn in prachtige staat. De meeste poortwachterbeelden zijn aangekleed en op alle offerblokjes is wel wat aan offers en offertjes te vinden. Zeker de moeite waard om gezien te hebben.

Het meest populaire vervoermiddel op Bali is de scooter en daar rijden er dan ook duizenden van. Bij iedere locatie waar iets te doen of te zien valt, ziet het op de parkeerplaats “zwart” van de geparkeerde scootertjes. Tijdens de ritten met de taxi heb ik regelmatig met bewondering gekeken hoe de chauffeur zich tussen deze links en rechts om hem heen flitsende voertuigjes door manoeuvreerde. Ook heb ik met bewondering gekeken hoe de Balinezen in staat zijn deze scootertjes te benutten om zich soms met vrouw en twee kinderen erop te verplaatsen, of deze zo vol te stouwen met handelswaar of te vervoeren andere spullen, dat het een waar bouwwerk is geworden dat zich in het verkeer beweegt. Als bijen uit de korf zwermden deze scooters, wanneer het licht even op rood heeft gestaan, daarna uit in alle richtingen op weg naar hun bestemmingen. Op Bali wordt links gereden en alleen dat al vergt van de rechtsrijder het nodige aanpassingsvermogen. Ik geloof niet dat ik hier graag zelf een auto zou besturen.

Na het tempelbezoek waar ik een klein uurtje heb rondgelopen, bracht Putu me naar een soort kunstmarkt. Ook hier stond het weer vol met geparkeerde scootertjes en via een donker gangetje waar links en rechts weer de nodige offerblokjes stonden opgesteld kwam in op een soort marktplaats waar je via een grove trap naar een soort kelderverdieping kon lopen om daar via een andere trap parallel aan de eerste weer naar boven kon gaan. Hier stond iedere beschikbare ruimte volgepropt met handelswaar, variërend van prullen tot best fraaie kunst, van batik doeken tot fraaie schilderijen en ook allerlei etenswaren, van fruit tot en met complete rijsttafels.

De grootste fout die je daar als toerist kunt maken is om je een artikel in je handen te laten drukken. Je kunt het daarna bijna onmogelijk weer teruggeven aan de verkoper en soms moet je wel vrij bot en bijna onbeschoft zijn om weer verder te kunnen gaan. Negeren is in veel gevallen de boodschap en wek niet de suggestie ergens werkelijk in geïnteresseerd te zijn. Afdingen is een “must” en het is bijna “not done” om dat achterwege te laten. Alles met elkaar ook weer een schilderachtig plekje en leuk om even rondgekeken te hebben.

Na deze kunstmarkt heeft Putu me nog naar twee andere galerieën met houtsnijwerken gebracht. Toen we ergens stopten om iets te gaan eten was dat bij een bedrijf waar een paar enorme beelden buiten stonden. Ik kon me niet bedwingen om daar even te gaan kijken en direct kwam de eigenaar van galerie Taksu Bali Gallery, Fine art, wood Carving naar mij toe.

 

 

 

 

 

 

 

 

Ik wees vol bewondering naar het geweldige en opvallende grote beeld van een soort meerman waar je eigenlijk niet omheen kon. De man vertelde trots dat dit beeld bestemd was om een van de blikvangers op een of andere wereldtentoonstelling te zijn. Hij nodigde me uit om verder in zijn toonzaal rond te kijken en weer werd ik overdonderd door de enorme grote beelden die hij daar had en de geweldige kwaliteit ervan. Vanaf de straatkant kon je dat nauwelijks vermoeden, maar het bleek een behoorlijk grote galerie te zijn met een enorm aanbod aan best wel hoogwaardig houtsnijwerk.

Later bracht Putu mij nog naar Sembahyang Wood carvers.

Putu vertelt dat er op Bali verschillende soorten tempels zìjn. De huistempel, meer een soort offerblok waar iedere dag één of meerdere offertje worden geplaatst voor diverse goden die om wat voor redden dan ook geëerd moeten worden.

De familie tempel. Iedere familie heeft een eigen familietempel waar periodiek (maandelijks of per half jaar) bijeengekomen wordt en waar dan ceremonies voor de goden worden gehouden. De vele offertjes vind je overal, gewoon op straat, bij een heilige boom, bij een opmerkelijk stukje natuur, op het dashboard van de taxi, op het aquarium, het maakt niet uit er is altijd wel een onderwerp dat extra aandacht van de goden nodig heeft. Omdat veel van de offertjes voeding (rijst, koekjes, blad en bloemen) bevatten worden hierdoor veel dieren aangetrokken. Vogels, maar ook eekhoorns en ratten zien de offertjes als een welkome aanvulling op hun menu.

Na het bezoek aan de verschillende galerieën bracht Putu me naar een fraaie waterval, de Tegenungan Waterval, in de heilige rivier van Petanu River, Tegenungan Dorp het zuidelijk deel van Kemenuh Village. Het is ongeveer 20 minuten rijden na een bezoek aan Puseh Batuan Tempel. Dit is één van de watervallen op Bali die leuk zijn om te bezoeken. Er zijn echter veel trappen naar beneden naar de rivier wanneer je daar heen zou willen gaan om de rivier zelf te kunnen zien. De waterval zelf bevindt zich op een idyllische plek, omsloten door tropisch groen, in een regenwoudachtige omgeving. Ik heb zelf de moeite niet genomen om helemaal naar beneden af te dalen en ik begreep dat je daar zomaar 20 minuten over doet, en dan dezelfde weg terug, maar dan omhoog. Vanaf een uitkijkpunt tegenover de rivier had je een prachtig uitzicht op dit fraaie stukje natuur en ik heb me er toe beperkt om vandaar wat mooie foto’s te maken.

19 juni 2015
De Taman Ayun Tempel is een koninklijke tempel van het Mengwi Rijk en het is gelegen in Mengwi Village, Mengwi sub district, Badung, ongeveer 18 km ten noorden van Denpasar. Deze tempel dateert van 1634 en ligt nu strategisch naast de grote weg tussen Denpasar naar Singaraja. Zij wordt omgeven door een grote visvijver en lijkt op het water te drijven. Hierbij behoort het prachtige tempelgebouw met meerdere dakverdiepingen. De brede prachtige landschapstuin aan de voorkant van  de binnenplaats verwelkomt de bezoekers. Let op de rijke Meru heiligdommen en de ingewikkeld gesneden houten poorten.

Tweede stop is bij Puseh Batuan Tempel, het is een lokale dorpstempel en een deel van de drie grote tempels in een dorpje dat wordt genoemd Khayangan Tiga gewijd aan de god van Wisnu (de god van de beschermer). De tempel is prachtig ontworpen met Balinese architectuur en antieke Balinese versieringen en inrichting in het hele tempelgebouw met inbegrip van de toegangspoort. Zoals gebruikelijk bij de tempels op Bali, is Batuan Temple ook gekenmerkt door drie gebieden en omvat Nista Mandala (binnenplaats), Madya Mandala (midden binnenplaats) en Utama Mandala (hoofd tempel binnenplaats) welke gescheiden worden door een open poort en een nauwe poort.

Bali Batuan Tempel is een lokale Balinese hindoetempel die onderhouden wordt door de lokale inwoners van het Batuan platteland. De tempel is mooi ontworpen en vol met Balinese ornamenten. Het dak van het tempelgebouw is gemaakt van de zwarte vezels van de palmboom.
Het is strategisch gelegen aan de doorgaande weg van Denpasar naar Ubud. Voor meer dan duizend jaar, is Batuan een dorp van kunstenaars en ambachtslieden, oude legendes en mysterieuze verhalen geweest.
De Batuan tempel werd opgericht in het jaar 944 Isaka (AD 1020), en is dus bijna 1000 jaar oud. De Batuan tempel is een tempel van de Puseh categorie en is gebaseerd op het concept van “Tri Kahyangan of Tri Murti”, die rond de 10de eeuw onderwezen werd door Mpu Kuturan  tot de Balinese hindoe gemeenschap van dit moment.

De Tegenungan waterval is uniek voor zijn weelderige groene omgeving en de zware waterstroom, perfect om te zwemmen en te genieten van het frisse water.

Routebeschrijving: om bij de Tegenungan waterval te komen, is het rijden van Denpasar naar het Tegenungan Kemenuh dorp, in Gianyar. De rit is slechts 16 kilometer, ongeveer 30 minuten, maar de watervallen liggen vrij geïsoleerd en je moet over een enorm pad met vele trappen afdalen om bij de oevers van de rivier de Tukad Petanu te geraken. De toegangsprijs bedraagt: Rp 10.000.

Er zijn verschillende apenbossen op Bali. Ze worden ‘monkey forests’ genoemd. Er is het Sacred Monkey Forest van Padangtegal (bij Ubud), het Alas Kedaton Monkey Forest (bij Tabanan) en het Sangeh Monkey Forest (bij Sangeh). Het apenbos bij Ubud is een beschermd natuurgebied voor meerdere groepen langstaartapen. Deze behoren tot drie verschillende ‘troepen’ of families. De apen maken regelmatig ruzie over hun territorium dat daardoor steeds verandert. Dit leidt dit regelmatig tot gevechten en verwondingen bij de apen, maar vrijwel nooit tot de dood. Omdat deze makaken echte bosdieren zijn blijven ze gewoonlijk in hun territorium en dus in het betreffende Monkey Forest.

Het bos is niet afgesloten dus komt  het voor dat apen het dorp of de rijstvelden inlopen.
In het heilige apenbos, Mandala Wisata Wanara Wana, kun je heerlijk wandelen. Het bos wordt bewoond door meer dan 600 Balinese langstaart makaken. De apen hier zijn over het algemeen redelijk tam. Zolang jij rustig je eigen ding doet, zullen zij dat ook doen.

De apen in de verschillende Monkey Forests zijn de aanwezigheid van mensen gewend. Ze zijn niet bang en bezoekers moeten uitkijken dat ze geen ruzie krijgen met de apen. Door het aanraken, te snelle bewegingen of direct oogcontact met een aap kunnen ze agressief worden en soms bijten. Als je eten bij je hebt, wordt het door de apen als ze de kans krijgen gestolen. Maar ook andere dingen, zoals zonnebrillen en mobiele telefoons, camera’s, worden vaak uit nieuwsgierigheid door de apen gestolen. De apen vlooien elkaar, spelen en zoals al gezegd vechten ze regelmatig. In het apenpark dat wij bezochten werden we begeleid door een dame van het park die met een dun lang stokje de apen zo nu en dan tot de orde riep.

De apen waren best brutaal en zo nu en dan sprong er eentje op je schouder om iets te eten van je aan te kunnen pakken. Op een bepaald moment werd ik besprongen door een tweede, dominante aap, die de aap die al op mijn schouder zat wegjoeg. Alles met elkaar was het leuk, maar wel heel erg commercieel. De te voederen pinda’s waren te koop en aan het eind van de wandeling troonde de dame ons mee naar haar winkeltje, waar we er bijna niet omheen konden om daar iets van haar te kopen. Ik heb er twee mini maskers gekocht voor mijn beide dochters in Nederland. Hoefde ik me de rest van de tijd niet meer druk te maken om een souvenir voor hen.

Jatiluwih rijstvelden

Bij het dorp Jatiluwih liggen de mooiste rijstvelden van Indonesië. Jatiluwih ligt ongeveer twintig kilometer ten noorden van de stad Tabanan. Het dorp ligt op een hoogte van 850 meter waardoor de lucht relatief koud en fris aanvoelt. Helaas moet je toegang betalen tot de weg door de rijstvelden, zelfs als je met een eigen brommertje komt. Erg duur is het nu ook weer niet en het is er fantastisch mooi. Op het moment dat wij daar zijn is de rijst inmiddels geoogst en worden de velden voorbereid op de nieuwe aanplant, maar zover zijn ze nog niet. Daardoor is het totaalbeeld van het plaatje een beetje dor en droog. Leo vertelt dat het de vorige keer dat hij hier was allemaal veel diep groener was en dat het beeld nu een klein beetje tegenvalt. Ik kan me daar wel iets bij voorstellen maar toch is de aanblik van deze grote rijstvelden nog steeds een indrukwekkend gezicht. Op het veld komen we langs een plek waar een aantal mensen bezig is om de toevoerslootjes naar de rijstplateau’s te verbeteren en de wanden ervan te voorzien van cement en steen. Alles gebeurt hier nog gewoon met de hand. Qua toerisme is het er erg rustig. In het grote restaurant waar we naar binnen gaan om iets te drinken zijn wij de enige gasten.

Tanah Lot ligt op zo’n 40 minuten met de auto vanaf Kuta en Ubud aan de westkust van Bali. In de vroege morgen schijnt de mystiek van Tanah Lot optimaal te zijn. Tanah Lot staat voor aarde (Tanah) en zee (Lot) en de naam past volledig bij de spectaculaire ligging bovenop een indrukwekkende rotsformatie in zee. Tanah Lot eert de god van de zee en wordt beschouwd als een van de belangrijkste tempels van Bali. Net zo fraai als de tempel zelf zijn de mythen en sagen die horen bij deze heilige plaats. Toen de priester Danghyang Nirarta hier tijdens een van zijn reizen overnachtte besloten de Balinezen op dezelfde plaats de Tanah Lot-tempel te bouwen. Naar verluidt liep er ooit een brug van het vasteland naar de tempel, maar deze zou door de kracht van de zee zijn verwoest.

Wij waren er zo’n anderhalf uur voor zonsondergang. De fraaie Hindoe-tempel is bij laag water goed te bereiken. Je kunt dan over het strand naar de tempel lopen. Toen wij daar waren was dat het geval. Bij vloed is Tanah Lot enkel per boot bereikbaar.
De toegang tot de tempel zelf is echter beperkt tot de eerste vijf meter van het mini eilandje. Hier bevindt zich ook een grot met een “magische” bron. Hoewel de tempel in de zee ligt, komt er zoet water uit deze bron.

Tanah Lot is een van de drukst bezochte toeristische attracties op Bali, op weg naar de tempel moet je langs de vele toeristenkramen en daar word je vrijwel ieder moment staande gehouden door de fanatieke souvenirverkopers. Tegen zonsondergang stromen de vele terrassen met uitzicht op de tempel vol en staat en zit het er vol met fotografen.

Wij hebben ons hier uitstekend vermaakt met het nalopen van alle poeltjes achtergebleven zeewater. Hier vonden wij verschillende grondeltjes en diverse leuke koraalsoorten. Op een gegeven moment zag ik zelfs een zeeslang over de rotsen naar de zee kruipen.
Er zijn op Bali twee soorten zeeslangen, de gewone zeeslang en de gestreepte zeeslang (Ular Laut) met gekleurde banden over de hele lengte van zijn lichaam. Deze slang is giftig, maar vanwege de positie van de tanden achter in de bek is het tamelijk onwaarschijnlijk dat hij door te bijten gif kan inbrengen.  De meeste zeeslangen zijn totaal niet agressief, maar wel levensgevaarlijk. Alle 50 soorten die bekend zijn,  zijn giftig en het gif van deze slangen is een stuk sterker dan dat van de gemiddelde landgifslang. Zo is de vaag gestreepte zeeslang de meest giftige slang ter wereld. Zijn gif is honderd maal sterker dan het gif van de giftigste landslang.

Zeeslangen hebben gespecialiseerde neusopeningen, die bovenop de kop liggen en met een klepje afsluitbaar zijn. Dat is maar goed ook, want zeeslangen duiken bij gevaar naar veilige diepten waar zij soms langer dan een uur blijven zitten voordat ze weer naar boven komen om adem te halen. Voor mij was het de eerste keer een zeeslang in levende lijve in de natuur te zien en te kunnen fotograferen.

Diezelfde priester Danghyang Nirarta zou met zijn shawl enkele slangen hebben aangeraakt en ze hiermee in heilige slangen hebben veranderd. Deze slangen zouden tot nu toe nog steeds de tempel Tanah Loth beschermen. Bij de tempel zit bovendien een heilige slang, aanraking van deze slang brengt geluk.

Gelukkig is het beestje niet zo groot en niet gevaarlijk. Vanwege de drukte zijn wij de slangengrot zelf niet binnen gegaan. Op het internet zie ik foto’s waaruit blijkt dat het om de zeeslang gaat die we buiten gezien hebben en die ik toevalligerwijze ook heb aangeraakt.

20 juni 2015
Easy day.
Wandeling langs het strand van Kuta.

Kuta is naar Nederlandse begrippen misschien wel het beste strand van Bali. Het strand is veilig, gedeeltelijk schoon, goed onderhouden. Hoewel er overal vervelende strandverkopers zijn, die je hardnekkig proberen over te halen prullaria, massages, haarvlechten en sigaretten te kopen, boottochtjes te maken, of surfplanken te huren. De lange brede zandstrook ligt vaak vol met zonaanbidders en hoewel de meeste surfers zijn verhuisd naar nieuwere gebieden, zijn er altijd nog tal van surfers in het hoogseizoen. Als je richting het noorden gaat langs het strand naar de plaatsen Legian, Seminyak en Petitenget wordt het geleidelijk rustiger en minder hectisch.

Toen wij deze dag langs het strand wandelden was het super rustig. De karakteristieke Balinese vlerkprauwen lagen verankerd in de zee vlak aan het strand of lagen op het strand getrokken in het zand. In combinatie met de op Bali overal aanwezige kokospalmen levert dit een Idyllisch plaatje op.

In Kuta bevindt zich het Kuta Sea Turtle Beach Conservation, een project waar zeeschildpaddeneieren worden bewaard tot ze uitkomen. Zijn de eieren eenmaal uitgekomen, dan worden de kleine schildpadjes weer in zee uitgezet. Het opvangcentrum ligt naast de Kuta Beach Security (Satgas Pantai) Office bij de Lifeguard Tower.
Toen wij langs het strand een eind gevorderd waren, richting af van het vliegveld, zagen wij opeens een flinke drukte waarbij we Barongachtige figuren zagen dansen in kleurrijke kostuums. Deze ceremonie blijkt daar vrijwel elke dag te worden gehouden. Aanvankelijk hadden wij nog niet door waar deze ceremonie voor bedoeld was, maar toen wij even later bij een strandtentje wat zaten te drinken kwam Leo ons roepen om te komen kijken. Wij waren nog juist op tijd om een aantal jonge zeeschildpadjes over het strand richting de zee te zien scharrelen. Nagewuifd en geluk toegewenst door Balinese kinderen die deze schildpadjes kennelijk hadden geadopteerd. Een prachtig initiatief waarmee Bali probeert om een bijdrage te leveren aan het in stand houden van deze prachtige en karakteristieke diersoort. Wat minder was dat was dat als onderdeel van de ceremonie er op enig moment een aantal diamantduifjes werd losgelaten. Deze hadden echter al zo lang in hun krappe mandjes gezeten dat een aantal ervan de kracht niet meer had om nog op te vliegen en die vielen dan ook hulpeloos terug in het zand. Toen wij weer terug waren bij ons drankje in de strandtent zagen we aan de overkant een eekhoorn in een boom die aangelokt werd door een daar kennelijk voor hem opgehangen kokosnoot waar hij graag uit kwam drinken.

 

Op de terugweg naar het hotel kwamen we langs een aantal partytenten op het strand waar een Balinees bruidspaar bezig was een fotoshoot te doen. Ik heb daar ook een paar foto’s van gemaakt en toen men zag dat ik als toerist daar ook wat foto’s van maakte was het gezelschap bereid om speciaal voor mij nog het sprongetje te maken dat ze zojuist ook voor hun eigen fotograaf hadden gedaan. Weer een uiting van de vriendelijkheid van de Balinese mensen.

21-juni 2015
Alleen op weg gegaan. Eerst naar Goang soekawati. Met chauffeur Putu op weg naar Ubud, reden wij via wat tussendoor weggetjes door een straat in Guwang, Gianyar waar een grote groep Balinezen bezig was een begrafenisceremonie voor te bereiden. Langs de weg stond een draagconstructie met daarop de pagode waaronder de dode naar de ceremoniële crematieplaats vervoerd zou gaan worden.

Om de baar heen zaten verschillende groepjes Balinezen, waarschijnlijk te wachten tot het vertrek met de draagbaar daar zou zijn. Achter deze draagbaar stonden drie enorme stierachtige wezens (sarcofagen), 2 zwart en een witte, waarvan de voorste ook al op een draagbaar stond. Waarschijnlijk betekende dit dat men bezig was de draagbaar op te bouwen en voor te bereiden voor nog drie ook gestorven andere Balinezen. Omdat ik de aanwezigen niet wilde storen tijdens hun rouwplechtigheden heb ik daar geen navraag naar gedaan. Voor de eerste draagbaar zat een Balinese priester die de ceremonie moest gaan leiden. Via een vragende blik vroeg ik hem of hij bezwaar had tegen fotograferen en hij gaf snel en vriendelijk aan dat dit niet het geval was.

Hindoestaanse massacrematies zijn op Bali niet zeldzaam. Op 18 augustus 2013 vond er in Ubud, waarschijnlijk op deze zelfde crematieplaats, een massacrematie plaats waarbij 60 lichamen werden verbrand. Deze ceremonie staat bekend als de Ngaben en voor de Balinese Hindoes is dit een van de belangrijkste ceremonies die zij kennen. Zij geloven dat hierbij de geest bevrijd wordt van het gestorven lichaam en deze zo in staat stelt tot reïncarnatie. De sarcofagen in de vorm van de stieren zullen tijdens de crematie mee worden verbrand.

Massacrematies dienen er voor om de kosten van de crematie te drukken, door deze te delen. De familie, vrienden en dorpsgenoten van de overledene verzamelen zich tijdens de crematie rond de sarcofaag van de betreffende overledene.

De draagbaar die van bamboe staken is gebouwd wordt door de familie en de dorpelingen naar de crematieplaats gedragen. Op weg daar naartoe worden er vaak misleidende bewegingen gemaakt die er voor moeten zorgen dat de geest van de overledene de weg terug niet meer kan vinden zodat die niet op aarde bij het dorp kan blijven dolen. Soms zijn de ze bewegingen zo heftig dat het maar een haar lijkt te schelen of de baar met het lichaam en de pagode vallen tegen de grond.

Toen ik op de crematieplaats aankwam was Putu met zijn taxi een straat verderop blijven wachten op mij. Tijdens alle bezigheden was ik daar de enige toerist op dat moment en hoewel de Balinezen naar mij keken en wel zagen dat ik een vreemdeling was, legden ze mij geen strobreed in de weg terwijl ik foto’s stond te maken. Zij zaten in grotere en kleinere groepen bij elkaar en waren hier en daar geanimeerd aan het praten. Her en der stonden de indrukwekkende sarcofagen en ik vermoed dat de meeste daarvan de te verbranden lichamen al bevatten. Hier en daar zag ik smeulende hoopjes as op plaatsen waar lichamen begraven leken te zijn geweest. Of die conclusie juist is durf ik niet met zekerheid te zeggen. Aan het aantal sarcofagen te zien dat er al stond ging het om 10 tot 30 doden. Maar toen ik klaar was met fotograferen en terug naar de taxi liep werden er nog nieuwe sarcofagen op kleine vrachtwagentjes de ceremonieplaats op gereden. De baar en de sarcofagen die ik eerder had gezien waren ook nog niet gearriveerd. Omdat het niet in mijn plannen paste om hier de hele middag door te brengen heb ik mij beperkt tot het fotograferen van de situatie op dat moment en ben daarna met Putu verder gereden.

Toen we bij de  Goa Lawah Tempel, vlakbij Klungkung aankwamen bleek het daar enorm druk. Er was een enorme ceremonie aan de gang, zowel in de tempel als aan de overkant van de weg bij het strand.

De Balinezen kwamen met bussen vol aangereden om aan de ceremonie deel te nemen en grote groepen vrouwen kwamen tevoorschijn met manden vol offermateriaal op hun hoofd. Op zich wel een bijzonder tafereel.

Allereerst ben ik naar de groep op het strand gereden om daar even te kijken naar de activiteiten. Onder verschillende afdakjes zaten enkele priesters met hun gevolg. Ook hier kreeg ik toestemming om foto’s te maken.

Vervolgens ben ik naar de overkant gegaan naar de tempel. Daar was het ook geweldig druk met biddende en mediterende Hindoes.

Via een lange trap ben ik achter het tempelcomplex naar boven gelopen om daar te kijken. Ik trof daar niemand aan en helemaal boven werd de rust enkel verstoord door wat apen die verscholen tussen het blad van de hoge bomen aan het kabaal maken waren. Op de terugweg naar beneden zag ik verschillende soorten vlinders en skinken (kadals) die hier en daar lagen te zonnen. Heel schuw en lastig te fotograferen.

Weer beneden heb ik nog even rondgekeken maar door de drukte ben ik niet aan de vleermuisgrot zelf toegekomen.

Info: De Pura Goa Lawah is een heilige grot vol met vleermuizen aan de zuidoostkust van Bali vlak bij Klungkung. Omdat in deze tempel duizenden vleermuizen huizen, noemt men de het ook wel “de

Vleermuizen -tempel”. Het is een belangrijke tempel in het zuidoosten van Bali. Hij ligt ten westen van de kustregio Candidasa. Men denkt dat de grot helemaal tot de moedertempel – Besikah – leidt. Vanaf de weg zou je niet zeggen dat het een mooie tempel is, maar hij is wel degelijk een bezoek waard. Iets ten zuiden van de grottempel staan enkele eenvoudige hutten aan het zwarte zandstrand. Hier wint men zout uit zeewater.
Volgens de Lontar (het heilige boek, gemaakt van palmbladeren), is de naam “Goa Lawah” gegeven door de Hindoe priester Dang Hyang Nirartha, toen hij op deze plek op zijn spirituele reis door Bali uitrustte. Hij kwam in de voorkant van de grot waar veel vleermuizen (Lelawah) af en aan vlogen, terwijl ze onophoudelijk een onstuimig geluid voortbrachten. Het leek, alsof ze de schoonheid van de grot bezongen. Dat is de reden, waarom de grot Goa Lawah is genoemd. Goa betekent “grot” en Lawah betekent “vleermuis”. Boven op de grot groeiden bloeiende bomen en de geuren stemden Dang Hyang Nirarta tevreden. Dus bleef hij een paar nachten op deze plaats. Bron: Bali Tourism.

Het Klungkung Paleis is een historisch complex gelegen in Semarapura, de hoofdstad van de Klungkung (kabupaten) op Bali.

Het paleis (puri) werd gebouwd aan het einde van de 17e eeuw, maar grotendeels verwoest tijdens de Nederlandse koloniale verovering in 1908. Vandaag resteren nog het Hof van Justitie, het Kertha Gosa Paviljoen en de hoofdpoort. Het Klungkung Paleis wordt gezien als de meest belangrijke toeristische attractie van Bali. Veel van het oude Bali en haar cultuur zijn hier terug te vinden in dit magische bouwwerk. Binnen de omtrek van het oude paleis bevindt zich nog een drijvend paviljoen, Bale Kambing, dat rond 1940 werd toegevoegd. Dit paviljoen omgeven door wat waterlelies en grote hoeveelheden vis, voegt iets feeërieks toe aan dit bijzonder stukje Bali. De afstammelingen van de rajas die Klungkung ooit regeerden leven vandaag de dag in Puri Agung, een gebouw aan de westkant van het oude paleis, dat werd gebouwd na 1929.

Het langwerpige Semarajaya museum is gevestigd in een fraai gebouw met een groot plein er voor. Het zou een voormalige MULO-school zijn geweest, opgericht door de Nederlanders rond 1920, een paar jaar na de verwoesting door de Nederlanders van het kasteel, zodat de architectonische stijl van het gebouw een combinatie is van het lokale en de koloniale bouwstijl. Qua inhoud vond ik het persoonlijk wat tegenvallen, hoewel er cultureel gezien misschien wel heel belangrijke dingen tentoongesteld staan.

Persoonlijk was ik er vrij snel uitgekeken.  Er zijn wat archeologische stukken en hedendaagse rekeningen van de 1908 Puputan tentoongesteld in dit eenvoudige museum. Er zijn o.a. oude foto’s van de koningshuizen.

In het drijvend paviljoen was een aankomend bruidspaar bezig voorafgaande aan het huwelijk een fotoshoot te doen in prachtige traditionele Balinese kledij. Een fotograaf was druk doende er mooie plaatjes van te schieten en dus besloot ik dat ook maar te doen. Het bruidspaar had daar weinig problemen mee en werkte mee door ook voor mij te poseren. Ik was erg blij dit nog even “mee te mogen pikken”.

Onderweg naar huis hebben we nog even eenvoudig gegeten in Gianyar, langs de weg.
En passant ook  nog twee maal reeds afgelopen traditionele begrafenissen gezien. Veel mensen die het ceremonieterrein verlieten. Meest opvallend was de traditionele kleding van de leden van het gamelan orkest. Tot slot nog een batik fabriek bezocht en hun expositie en verkoopruimte.
Fotograferen beneden in de showroom was helaas verboden.

22 juni 2015
Weer alleen op pad. Op weg naar Ubud kom je de ene zilverfabriek na de andere tegen. Maar een ervan springt wel op bijzondere wijze in het oog. Dat is UC Silver Bali.

Deze, UC Silver Bali,  heeft wel heel veel geïnvesteerd in haar uiterlijke kwaliteiten. De gehele gevel is versierd met prachtige koppen en witte en goudkleurige beelden. Een lange indrukwekkende oprijlaan. Het hele project ademt luxe en geld uit. Het is een groot complex. In de toonzalen mag niet gefotografeerd worden. Op de benedenverdieping bevinden zich de zilveren sierraden, en boven het goud, de diamanten en de prachtige zwarte parels. Alles met elkaar prachtig om te zien, maar te duur voor mijn portemonnee.

Bezoek aan het Bali Bird Park. Een prachtig gelegen vogel– en reptielenpark in de buurt van Batubulan met een grote diversiteit aan vogels en ook shows en demonstraties.

Daar wordt erg veel info gegeven over de diverse soorten en dergelijke, neem wel de tijd om het park goed te kunnen bekijken. Het is een thuisbasis voor vele vogelsoorten die met uitsterven worden bedreigd. Om deze soorten, zoals de Bali Star of neus kaketoe te behouden worden er fokprogramma’s gehanteerd in het Bali Bird Park. Naast de exotische vogels is een prachtig element het 100 jaar oude Toraja huis, dat nu huisvesting biedt aan diverse uilensoorten. De toegang was niet goedkoop, circa 450.000 rps. Ik heb er mooie Balispreeuwen gezien en gefotografeerd.

Gekoppeld aan het Bird Park is een reptielentuin, het zogenaamde Reptilarium. Daar zou ik ter verbetering wel wat tips op los kunnen laten. Veel reptielen zitten er in eenvoudige en weinig diervriendelijk ingerichte terraria. Veelal verborgen en voor het publiek onzichtbaar. Soms was zelfs onduidelijk of het betreffende dier er eigenlijk wel was. Veel grote reptielen in de vorm van krokodillen. Wel spectaculair voor de gemiddelde toerist. Een opvallend en ook wel leuk element was een grote binnenplaats met groene leguanen. Wie dat wilde en durfde werd uitgenodigd om met een van de dieren op de foto te gaan. De leguanen waren daar inmiddels zo aan gewend dat ze geen pogingen meer deden om daaraan te ontkomen. Op zich een mooie kweekgroep met veel vrouwen, waarvan 1 met eieren, en een grote gezonde man.

De grootste is de Pura Besakih en deze wordt de moedertempel van Bali genoemd en ligt op de zuidelijke helling van de heilige berg Gunung Agung (3.142 meter) op een hoogte van ca. 1.000 meter. Deze Moedertempel bestaat uit meer dan 80 tempels en zijn er voorouderschrijnen van alle hindoeïstische Balinezen.

De Gunung Agung is de meest heilige berg van Bali en is een nog steeds actieve vulkaan. De laatste uitbarsting was in maart 1963. De lavastromen misten maar net het Besakih tempelcomplex.
Hier ben ik NIET geweest.

Bangli werd gesticht in 1024 en in de 19e eeuw is Bangli het machtigste koninkrijk in de Balinese hooglanden, maar niet zo machtig als die in het laagland. Er zijn maar liefst acht paleizen gelegen in de stad, maar alleen Puri Denpasar is geopend voor het publiek. Dit was het paleis van de laatste raja (koning) en is nu het huis van zijn nakomelingen.

Bangli kent een bloedige, complexe en dramatische geschiedenis. De gevreesde koning Dewa Rai van Taman, die in de 18e eeuw regeerde, trouwde met zijn nicht Dewa Ayu van de Bangli familie Denbancingah. Onmiddellijk begon hij plannen te maken om de macht over te nemen van zijn oom, de heerser van Nyalian. Dewa Rai adopteerde Dewa Gede Tangkeban, de zoon van zijn oom, maar deze had een affaire met zijn vrouw, de koningin. Dewa Rai werd vermoord in de tuin van het Puri Agung paleis in Bangli en later trouwde Dewa Gede Tangkeban zijn stiefmoeder en werd koning van Bangli. Dit huwelijk is nooit goedgekeurd door de religieuze wetten van die tijd en zeven generaties heersers werden vervloekt met ongeluk.

Blijkbaar keerde het geluk in 1849 toen de Nederlandse regering Dewa Gede Tangkeban II als koning installeerde, die verantwoordelijk werd voor het noordelijke district Buleleng. Dit had grote voordelen voor Bangli dat nu gratis toegang verkreeg tot de zee om hun goederen te exporteren. Dit was ook goed voor Buleleng en de rijstvelden konden nu geïrrigeerd worden met water uit Bangli. Het verbond kwam abrupt tot een einde in 1854, toen Buleleng opstond tegen haar heersers. Dit had geen al te grote grote gevolgen, beide districten kwamen onder Nederlands bestuur in 1882.

De indrukwekkende Pura Kehen tempel, ten noorden van het centrum van de stad, is de grootste en meest heilige tempel in deze regio van het eiland. Het is ook de op een na grootste en een van de meest belangrijke op Bali. Begin van de 11e eeuw werd zij als een staatstempel gebouwd. Het woord Kehen is afgeleid van “kuren”, wat “het huishouden van het hart betekent”. De tempel staat onder bescherming van het vuurgod Brahma, ook wel Hyang Api. Kehen is net als Besakih gebouwd op acht terrassen aan de zuidelijke kant van een heuvel. Een steile, grote trap leidt naar een mooi uitgevoerde  ingang, genaamd “pamedal agung” (de grote afslag). Boven de deur bevindt zich een sculpture van een kala-makara demon, bedoeld om boze geesten te weerhouden de heilige tempel binnen te gaan.

De binnenste tempel bevat veel gebouwen, waaronder een “Meru” met 11 verdiepingen, een rustplaats voor een bezoek van de goden uit de bergen. In de noordoostelijke hoek is er een unieke “padmasana”, een heiligdom voor de hindoe drie-eenheid: Brahma, Shiva en Vishnu, met prachtig houtsnijwerk. Sommige muren van de tempel zijn versierd met Chinees porselein, iets dat heel gebruikelijk is op Bali. Op de eerste binnenplaats staat een enorme Banyan boom met een kul-kul (holle boomstam, waarschuwingsdrum) verstrengeld in zijn takken.

Desa Penglipuran

45 kilometer ten noorden van Denpasar en 6 kilometer ten noorden van Bangli ligt het traditionele dorp Tenganan aan de voet van de Gunung Agung. Penglipuran is onderdeel van dit dorp. Zoals elk traditioneel dorp is het gebouwd op gebruikelijke wijze, dit houdt in dat de hoofdstraat altijd van zeezijde (kelob) naar bergzijde (kaja) loopt. Voor maar 10.000 rps per persoon kunt u verschillende bezienswaardigheden bekijken waaronder de huizen van Balinese mensen. Tijdens het bekijken van het dorp is het leuk om bij de mensen binnen te gaan kijken en er misschien een drankje te nuttigen. De mensen zijn erg vriendelijk en open over hun woonsituatie.

Bovendorp: Er is een oorsprongstempel te vinden, de Pura Puseh. De tempel is gewijd aan Brahma, de schepper van de wereld, en de vergoddelijkte oervoorouders van de mens.
In het centrum van het dorp staan enkele openbare gebouwen waaronder de dorpstempel (Pura Desa), de vergaderhal (Bale Agung/Banjar) en de hal voor de hanengevechten (Wantilan).

Benedendorp: Wanneer u de hoofdstaat in zuidelijke richting volgt, komt u in het benedendorp. Voorbij de laatste boerderij ligt in de richting van de zee de Dodentempel (Pura Dalem), de woonplaats van de doodsgodin Durga en het rijk van de aardse krachten. In de buurt ligt de begraaf- en verbrandingsplaats. In noordelijke richting is er, voorbij de tempel, een bamboe bos te vinden. Dit bamboe bos is verspreid over 75 hectare, en heeft verschillende soorten bamboe.

De bewoners van Tenganan worden Bali Aga genoemd wat oorspronkelijke Balinezen beteken. Ze leven voor een belangrijk deel nog volgens de oude regels van het animisme, die voor de opkomst van het hindoeïsme aangehangen werden. Huwelijken buiten de eigen gemeenschap waren lange tijd verboden, de afname van het bevolkingsaantal leidde echter tot een versoepeling van de partnerkeuze.

Tenganan wordt omringd door een fort. Hoewel niemand weet hoe oud de gemeenschap precies is, schatten archeologen dat het fort uit de elfde eeuw stamt. Als je het fort binnenkomt door een van de vier toegangspoorten, lijkt het alsof je een andere wereld betreed. De huisjes en paden hebben grijze steentjes, elk met exact hetzelfde patroon. Buiten de poorten ligt het regenwoud. Tenganan staat ook bekend om de grinsing, een weeftechniek waarbij draden worden gebruikt waarop van tevoren al een patroon is geverfd. Ze maken schitterende sarongs, waarvan de productie maanden kan duren.

23 juni 2015
Ik slaap deze dag een beetje uit tot circa 08.30u. Ontbijt gehad in het hotel en daarna lange strandwandeling gemaakt. Kadals (Mabuya) gezien tussen lege kokosnoten. Langs het strand restanten gevonden van een verbrandingsceremonie. Er liggen veel vlerkprauwen langs het strand. Een aantal verankerd in het lage water en andere op het strand getrokken. Tussen de middag gegeten bij een Warung schuin tegenover het hotel. Goed gegeten. Nog geen 2 euro, inclusief een paar zakjes kroepoek. Warme en ook zonnige dag. Circa 40 graden C.

24 juni 2015
Putu heeft een bruiloft en is die dag niet beschikbaar. Leo stelt mij voor aan I Wayan Bosse met wie ik een programma voor deze dag doorneem.

We gaan eerst naar Gunung Kawi. Een in de rotsen uitgehouwen tempelcomplex. Hier en daar hierheen veel verschillende kraampjes. Veel trappen en een best lange en zware wandeling.

Op een half uurtje rijden ten noorden vanaf Ubud bij het dorp Tampaksiring vind je de prachtige Gunung Kawi (Dichtersberg) uit de 11e eeuw. Centraal staan de 10 beelden die uit de wand van de berg gehouwen zijn. De 7 meter hoge beelden zijn gebouwd ter ere van Koning Anak Wungsu en zijn vele vrouwen.
Om bij de beelden te komen moet je eerst langs een steile trap van 371 treden naar beneden lopen (de weg terug naar boven is best pittig). Op weg naar de tempel bij een vijvertje weer Mabuya’s gezien en gefotografeerd. Op de trap heb je hier en daar prachtig uitzicht op de vallei en op de rijstvelden. Langs de trap vind je een flink aantal souvenir winkeltjes. Onderweg koop ik voor 350.000 rps een beensnijwerk, een Garuda die wat afwijkt van de verschillende beensnijwerken die ik thuis al heb en ook van de rest die hier staat.
Eenmaal beneden zie je direct de kleine rivier Pakrisan door het complex lopen. Links zie je de eerste beelden. Wanneer je doorloopt zie je nog meer uit de rotsen gehouwen beelden. Ook heb je er ook enkele vertrekken; waar je bijna altijd een grote groep oudere vrouwen handwerk ziet verrichten (meestal ter voorbereiding op een van de vele festivals). Het is een werkelijk schitterende plek.

Ten noorden van Ubud, op ongeveer 40 minuten rijden, vind je bij het dorp Tampak Siring het prachtige tempelcomplex Tirta Empul, de tempel van het heilige water. Wanneer je twijfelt tussen de verschillende tempels; dan adviseer ik om Tirta Empul zeker te bezoeken.
De Tirta tempel met het Heilig Water. Een soort bedevaartplaats en ook erg toeristisch. Op de bomen veel kunstmatig aangebrachte orchideeën te zien. Ik ga zelf niet het water in. Mooie vijver met heilige bronnen, heel helder en met vissen en vooral veel varens er in.
De tempel is een replica van de oorspronkelijke tempel, maar daar merk je weinig van wanneer je er rondloopt. De oorspronkelijke tempel werd in de 10e eeuw gebouwd, en is tot op de dag van vandaag een zeer belangrijke tempel voor fysieke en spirituele reiniging. Zo heb je er een bron met water met er omheen een aantal baden waar de Balinese bevolking zich wast om zich te reinigen (toeristen kunnen zich hier ook reinigen).
Bij de natuurlijke bron, te zien in een 8 x 20 meter grote vijver, zie je duidelijk het water uit de grond komen. Ook zie en ruik je vaag de zwaveldampen die uit de grond komen. Als je goed naar de randen van de vijver kijkt, zie je er soms kleine slangen van maximaal een meter lang kruipen.
In het midden van het tempelcomplex heb je een plek waar de locals kunnen bidden. Je ziet er heel veel prachtige beelden en verder nog een grote vijver met een enorme hoeveelheid prachtige karpers en cichliden. Direct naast de vijver heb je een restaurant waar je wat kunt eten of drinken. Hier kun je ook voer kopen om de vissen te voeren. De tempel is dagelijks geopend tussen 8.00 en 16.00. Het dragen van een sarong is verplicht.

De volgende stop is uitzicht op vulkaan Gunung Agung. De vulkaan Gunung Agung is met zijn 3.142 meter hoogte de hoogste berg van Bali. Nederlanders noemden de berg vroeger de Piek van Bali.
De Agung ligt in het oosten van Bali, niet ver van de grote tempel Pura Besakih, die op de helling van de berg ligt.
De voet van de berg strekt zich in het noordoosten uit naar de zee, en in het zuidoosten liggen een paar kleine, uitgedoofde vulkanen. Een klein dal scheidt Agung van de naastgelegen vulkaan Gunung Batur. De lagere hellingen van de berg zijn zeer bebost en landbouw vindt plaats tot op een hoogte van ongeveer duizend meter.
De Gunung Agung is vanaf heel Bali te zien, mits er niet teveel wolken omheen hangen. De laatste uitbarsting dateert van 1963 waarbij zo’n 2000 inwoners de dood vonden en dorpen werden weggevaagd.

Tegenwoordig is de vulkaan niet meer actief waardoor het mogelijk is om hem te beklimmen. Het is wel aan te raden om dit te doen met een gids. Niet elke gids durft hoger dan de helft vanwege de daar wonende ‘berggeesten’.
Agung is de heiligste berg van Bali, te vergelijken met de Griekse berg Olympus. De bevolking van het eiland ziet Agung als de ‘navel van de wereld’, het geografische en religieuze centrum van de wereld. Ze slapen met hun hoofden in de richting van de Agung, en velen geloven dat de goden de berg maakten om vanaf die hoogte het leven beneden te aanschouwen.
Omdat de Gunung Agung gezien wordt als woonplaats van de goden worden erupties van gezien als een teken van hun ongenoegen. Maar de uitbarstingen maken het omringende land ook vruchtbaar, en de rivieren die ontspringen aan de Agung irrigeren de rijstvelden. Een grote eruptie in 1350 maakte het land rondom Besakih vruchtbaar en zorgde ervoor dat de rijstopbrengst nog jaren groot genoeg was om in de behoeften van het tempelcomplex te voorzien.

Tiket Masuk, DTW Batur Kintamani. Prachtig om te zien. Helemaal beneden een groot meer met vissersboten. Hier ook gegeten met mijn chauffeur. Een uitgebreid buffet dat I Wayan wel kan waarderen. Het is een mooie dag. We zijn hier nu zo’n drieëneenhalf uur rijden van Kuta.

Onderweg veel foto’s gemaakt. Vaak uit rijdende auto.Eind van de dag 700.000 rps afgerekend plus 50.000 rps fooi. ’s avonds ontdek ik dat ik problemen heb met mijn ING bankpas. Deze staat niet op wereld, maar op Europa en ik kan dus geen geld opnemen. Via WhatsApp contact gehad met Alice en die heeft mij het alarmnummer van ING gegeven. Na enig praten wordt de dekking van de kaart uitgebreid. Is binnen kwartiertje geregeld.

25 juni 2015
Heel vroeg op: om 01.45u om met Leo en Robin naar Lovina te gaan waar een eind de zee op ’s morgens bij zonsopgang de dolfijnen naar de oppervlakte komen. We maken een nachtrit van circa 2,5 uur over een  klimmende en dalende weg met heel veel s-bochten. We zijn circa een uur te vroeg op onze bestemming vanwege de rustige weg. Ik probeer te slapen in zo’n houten hut bij de parkeerplaats. Dit lukt slecht, de planken zijn te hard om een beetje te kunnen ontspannen.

Het strand in Lovina is vulkanisch zwart en daarom minder druk dan de witte stranden in het zuiden van Bali maar zeker niet minder mooi. Misschien niet gelijk waar je aan zou denken bij een tropisch zandstrand maar toch kun je hier heerlijk genieten aan het strand en maken vrolijke bootjes en palmbomen het tropische plaatje compleet. Het zwarte strand is vulkanisch van oorsprong en met palmbomen omringd. Op het strand liggen allemaal kleurrijke houten bootjes wat het een vrolijk aangezicht geeft.

Lovina is bekend om de vele dolfijnen die hier elke ochtend hun ontbijtje komen halen. De zee zit vol met tonijnen, voedsel voor de dolfijnen. Eén van de dingen die je eigenlijk niet kunt missen is dan ook een boottochtje de zee op om de dolfijnen te zien. In het artikel ‘Hoogtepunten van Bali’ kun je de ervaringen van anderen lezen over de tour die standaard door alle vissersboten wordt aangeboden. Het voordeel hiervan is dat het goedkoop is (omgerekend zo’n 6 euro per persoon voor een tripje van ongeveer twee uur in een traditionele vissersboot). Nadeel is dat je (zeker in het hoogseizoen) met tientallen boten tegelijk naar de dolfijnen toe gaat. Hierdoor is de kans dat je ze weg jaagt erg groot en de kans dat je echt geniet klein.

Om circa 06.00u arriveert onze bootsman. Hij heeft een vlerkprauw met 2 buitenboordmotoren. Het is een flink eind varen, ruim een uur. Onderweg zien we een prachtige zonsopgang. Meerde bootjes zijn onderweg naar de plek. Uiteindelijk zien wij op afstand een groep van circa 20 dolfijnen die steeds her en der opduikt. Doordat de verschillende boten er dan naar toe racen, worden ze steeds weer weggejaagd. Meerder leuke foto’s kunnen maken maar relatief ver weg. Op terugweg maakt de bootsman vaart en vooral Leo die achterin zit wordt kletsnat. Bijna terug aan de kust begeeft een van de buitenboordmotoren het en varen we verder op 1 motor. Omdat dit veel rustiger gaat is dat eigenlijk wel prettig. Bij de parkeerplaats hebben we een hapje gegeten en wat gedronken. Leo koopt drie armbandjes van een paar kinderen.

De volgende stop is de Gigit waterval. De Gitgit waterval is de hoogste en grootste waterval van Bali. Op zich is de waterval niet eens zo heel groot (zal ook aan het seizoen liggen), maar het is een heerlijk rustig plekje om gewoon even lekker te zitten en te ontspannen. De Munduk waterval of de waterval van Sekumpul is mooier. Hier vind je 11 watervallen en je kunt er enorm mooie wandelingen maken. Het is een flink stuk wandelen maar uitzicht is mega mooi.

Op de parkeerplaats worden we benaderd door een nepgozer die een mooi verhaal heeft en een bijdrage van 150.000 rps vraagt. 50 voor de gemeenschap, 50 voor toegang en 50 voor hemzelf. Gaat nergens over en er is een eind verderop gewoon een toegangspost met entree. Het is weer een flinke tocht met veel trappen en flink doorlopen. Onderweg weer veel kraampjes.
Waterval gezien en gefotografeerd. Leuk om gezien te hebben.

Zo’n tien kilometer ten zuiden van Singaraja vind je de Gitgit watervallen. De grootste (maar ook drukste) waterval is ongeveer 45 meter hoog en daarmee ook de hoogste waterval van Bali. Een bezoekje aan deze waterval zou op het lijstje van elke toerist moeten staan. De waterval is omgeven door bomen en ander groen. De Gitgit watervallen zijn, op het laatste stuk na, prima per auto of scooter te bereiken. Je kunt parkeren op de parkeerplaats langs de weg van Denpasar naar Singaraja van waar de grootste waterval al te zien is. Aangezien elke toerist naar de grote waterval gaat, is het aangenaam rustig bij de kleinere watervallen. Deze zijn minstens zo mooi en dus ook zeker aan te raden! Naarmate je dichter bij de watervallen komt, wordt de lucht steeds koeler. Het vallende water lijkt op witte wolken die naar beneden komen. Op kleine afstand voel je de fijne druppeltjes van het water op je lichaam, heerlijk!

26 juni 2015.
Weer een luie dag. Lange strandwandeling gemaakt. Afspraak gemaakt om morgen te gaan vissen. Andere visser waarschuwt dat de zee morgen ruw zal zijn en biedt aan om nu nog te gaan vissen met hem.

Bij het zwembad gelegen om te zonnen. Alice gesproken via WhatsApp telefoon. Ging redelijk.
Appen gaat eigenlijk beter. Putu zet feest weg voor de rit van zondag a.s. Heeft het geld nodig. Morgen vissen. Veel alleen gedaan en eind van de middag mijn was opgehaald.

27 juni 2015.
Vroeg opgestaan om op tijd (06.00u) bij de boot te kunnen zijn. Helaas is de zee inderdaad te wild om te kunnen gaan vissen. Gezocht naar Putu, maar die is er nog niet en dus op reis gegaan met I Wayan als chauffeur. Allereerst naar Garuda Wisnu Kencana (GWK). Een cultureel park waar een Lotusvijver, een Amfitheater en een restaurant te zien zijn. Het is hier ongekend rustig en ik zie er het enorme borstbeeld van Wishnu en Garuda. Hier zie ik ook een prachtige uitvoering van een Balinese dans. (Kecak?).

In dit culturele park treft u het Garuda Wisnu Kencana beeld. Het beeld is 23 meter hoog en is gemaakt van 4.000 ton koper en messing, immens dus. Het beeld stelt de Hindoeïstische god Wisnu (de bron van wijsheid) voor, rijdend op de rug van Garuda, een mythische vogel, die eveneens zijn gezel is. Op dit moment zijn de beelden van Wisnu, Garuda en de handen van Wisnu op drie verschillende plaatsen in het park te zien.

Het totale park is 240 hectares groot en u treft er een Lotusvijver, festivalpark, amfitheater, straattheater, expositiehal, restaurant en souvenirwinkel. In dit park vinden tevens de voorbereidingen en oefeningen voor de Kecak dans plaats, die u tegen de avond bij Uluwatu kunt bekijken.

Volgende stop is de Uluwatu tempel. Op een steile rotswand  bevindt zich een fraaie tempel. Weer flinke wandeling met veel trappen naar de tempel. Onderweg zie ik regelmatig de Balinese aapjes.

De Uluwatu Tempel is één van de meest spectaculaire tempels op Bali, gelegen op een 75 meter hoge klif. De tempel is onderdeel van Bali’s negen belangrijke directionele tempels en opgedragen aan de geesten van de zee. De beroemde Pura Luhur Uluwatu tempel is een waar architectonisch wonder te noemen, gebouwd in de zwarte koraal rotsen en fraai vormgegeven met een prachtig uitzicht op de zonsondergang. Als je de tempel bezoekt, let dan goed op de apen die in de tempel leven, want het zijn bedreven dieven! Let dus goed op je persoonlijke eigendommen. De tempel met de prachtige zonsondergang vormt tijdens de Ramayana Kecak Fire Dance op een aangrenzende kleine klif met amfitheater een mystiek decor.

Fier boven een rotsmuur van bijna 100 meter torent de tempel van Pura Luhur Uluwatu uit. De naam betekent ‘Tempel van de Hoeksteen’ en hij stamt uit de 10e eeuw. Het is een van de belangrijkste zeetempels van Bali. Met name de reliëfs aan weerszijden van de gespleten poort zijn beroemd. Deze ‘vleugels’ bewaken de tempel. Op de tweede binnenplaats is Ganesha, de olifantsgod, te zien. Hier lopen trouwens ook makaken rond, die redelijk agressief kunnen zijn. Het is een geliefde plek voor de zonsondergang. Deze tempel ligt in het uiterste zuidelijke puntje van Bali bij Uluwatu.

De vredige Uluwatu-tempel bevindt zich in een grandioze omgeving. De tempel, die in zwarte koraalrots is uitgehakt, staat op de top van een 76 meter hoge klif en kijkt uit over de Javazee. Uluwatu stamt uit de 10e eeuw en is een van de oudste tempels van Bali. De tempel is een kayangan jagat, een directionele tempel, wat volgens het hindoeïsme inhoudt dat de tempel Bali tegen kwade geesten moet beschermen. De tempel heeft een bijzondere religieuze betekenis. Hier bracht Dang Hyang Dwijendra, een pelgrim die in de 15e eeuw de huidige hindoedharma vorm gaf, zijn laatste dagen door. Tijdens zijn meditaties op deze plek zou hij ‘moksha’ (eenheid met God) hebben bereikt. De Uluwatu-tempel staat op de zuidelijke punt van Bali en wordt omgeven door een landschap dat ruiger en droger is dan de rest van het eiland. Bewonder het dramatische uitzicht op de grillige landtongen aan weerszijden van de klif en zie de zon in de zee zakken. Onder aan de klif vermaken surfers zich op een van de beroemdste surfplekken van Bali. Heb je ook zin om te surfen? Pak je plank en loop de trap naar het smalle strand af. Dineer ’s avonds in een van de warungs (restaurants) op de kliftoppen en zie hoe de maan boven de oceaan opkomt. De Uluwatu-tempel staat vlak bij de plaats Pecatu in het district Zuid-Kuta, op ongeveer 30 kilometer ten zuiden van Denpasar, de hoofdstad van Bali. De tempel is het gemakkelijkst te bereiken met een gehuurde auto of motor. Je kunt ook een chauffeur inhuren. Denk eraan dat je gepaste kleding draagt bij je bezoek aan het tempelcomplex. Bij de ingang kun je een sarong huren als je geen gepaste kleding aanhebt. Let goed op de apen. Zij zijn experts in het stelen van bezittingen van bezoekers en met name van zonnebrillen.

Tot slot naar een strand in Sanur waar het rustig en en je goed vis kunt eten.

Vervolgens terug naar Kuta, waar ik Leo en Robin tref die vertellen dat er nog een rituele lijkverbranding gaat plaatsvinden verder weg op het strand. Zij hebben de eerste verbranding gezien en ik moet me haasten om de tweede eventueel te kunnen meemaken. Ik ben te laat voor de aankomst van de maar ik ben getuige van het ritueel verbranden van twee personen op het strand.
Ik maak er veel foto’s van het toegestroomde Balinese volk dat bij dit ritueel betrokken is.

28 juni 2015
Opnieuw vroeg (maar iets later) opgestaan om te gaan vissen. De zee is nog steeds te ruw en de bootsman komt niet eens opdagen. Het lijkt of we de voorgeschoten 500.000 rps kwijt zullen zijn.
We besluiten om naar het eiland Lambongaran te gaan, waar Leo en Robin kunnen snorkelen en ik met een glasbodem boot een tocht kan gaan maken.

Nusa Lembognan is een klein eilandje voor de kust van het hoofdeiland Bali. Wanneer je dit eiland net wat te druk vindt dan is Nusa een leuk alternatief. Het is net allemaal wat gemoedelijker maar wel met een ruime keuze aan goedkope restaurantjes en overnachtingsmogelijkheden. Je kunt rondom het eiland ook prachtig duiken en snorkelen.

Wanneer we in Sanur zijn om te boeken blijkt dat dit hetzelfde eiland is waar Leo en Robin eerder al waren. Alles met elkaar wel heel erg leuke trip geweest. Tocht met open bestelautootje over het eiland naar de andere kant waar veel beter riffen zijn om te bekijken. Heenweg is al behoorlijk ruw met de fastboat, maar de terugweg met een wat grotere boot is vele malen erger. Deze boot maakt enorme klappen op het water en vooral de Chinezen gillen het uit tijdens deze terugtocht. Maatschappij: Lembongan Fast Cruses. Bij aankomst daar hamburger gegeten. Bij terugkomst gebruik gemaakt van de terugbrengservice.

29 juni 2015.
Dag van de terugtocht.
Nog een poging gedaan om ons geld terug te krijgen, maar de bootsman is er niet.
De vuile was weggebracht naar het stomerijtje en weer opgehaald.

Meer leuke info over Bali is te vinden in de “Bali Survival Guide“.